آیه 68 سوره توبه

وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ (68)

ج5، ص 139

وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ: وعده فرموده است خداى تعالى مردان منافق و زنان منافق و كافران از مرد و زن را. نارَ جَهَنَّمَ‌:

آتش جهنم. خالِدِينَ فِيها: در حالتى كه دائم و ثابت و جاويد باشند در آن آتش. هِيَ حَسْبُهُمْ‌: آن آتش بس است ايشان را براى عقوبت و جزاء. در اين دليل است بر عظم عذاب جهنم، زيرا چون در آيه سابقه بيان فرمود مجازات ايشان را به ترك و واگذاشتن، تأكيد فرمود اين وعيد را به ضم منافقين و منافقات به كفار و وعيد به آتش جهنم؛ و شكى نيست كه آتش دائمى الى الابد از اعظم عقوبات است، پس شدت و غايت عذاب را به ابلغ وجه بيان فرمايد: «هِيَ حَسْبُهُمْ» يعنى اين عقوبت كافى است براى ايشان. بعد ملحق فرمايد به اين عقوبت شديده، اهانت و مذمت و لعنت را كه: وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ‌: و دور فرموده است خداوند متعال ايشان را از رحمت واسعه خود و خوار و ذليل گردانيده آنها را به سبب سوء اختيارشان. وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ‌: و مر ايشان را است در آخرت عذابى پاينده كه انقطاع نخواهد يافت. يا در دنيا عذابى هميشه دارند كه آن تعب نفاق و رنج حسد و ترس رسوائى است.

فى الكافى باسناده عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: مثل المنافق مثل جذع النّخل اراد صاحبه ان ينتفع به فى بعض بنائه فلم يستقم له فى الموضع الّذى اراد فحوّله فى موضع اخر فلم يستقم له فكان اخر ذلك ان احرقه بالنّار.

در كافى شريف از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مثل منافق مانند شاخه درخت خرما است كه مى‌خواهد صاحب آن انتفاع برد به آن شاخه به نصب در بناى خود، پس استقامت در آن موضع نيابد، به محل ديگر نقل كنند، ايضا در آن مكان هم قرار نگيرد، آخر الامر او را بسوزاند. تشبيه نيكوئى است براى منافق كه به جهت‌

ج5، ص 140

عدم استقامتش، مانند شاخه خرما صلاحيت براى چيزى نخواهد داشت مگر آتش جهنم.

الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ (67) وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ (68) كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (69) أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (70)

جلد 2 صفحه 598

ترجمه‌

مردان منافق و زنان منافقه بعضى از آنها از بعض ديگرند امر مى‌كنند بكار بد و نهى مى‌كنند از كار خوب و مى‌بندند دستهاشان را فراموش كردند خدا را پس فراموش كردشان همانا منافقان آنانند متمرّدان‌

وعده كرد خدا مردان منافق و زنان منافقه و كافران را آتش جهنم كه جاودانيانند در آن آن كافى است آنها را و لعنت نمودشان خدا و براى آنها است عذابى جاى گير

مانند آنانكه بودند پيش از شما بودند شديدتر از شما بقوّت و بيشتر بمالها و فرزندان پس بهره‌مند شدند بنصيبشان پس بهره‌مند شديد بنصيبتان چنانچه بهره‌مند شدند پيشينيان شما بنصيبشان و ورود كرديد چنانچه ورود نمودند آنگروه ناچيز شد عملهاشان در دنيا و آخرت و آنگروه آنانند زيانكاران‌

آيا نيامد ايشان را خبر آنانكه بودند پيش از آنها مانند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و ياران مدين و آن زير و زبر شدگان كه آمدند پيغمبران آنها با معجزات پس نبود خدا كه ستم كند آنها را ولى بودند آنها كه بخودهاشان ستم مى‌كردند.

تفسير

خداوند تكذيب فرموده قول منافقان را كه بمسلمانان مى‌گفتند ما از شمائيم و تأكيد فرموده است قول خود را كه فرمود و نيستند از شما در آيه و يحلفون باللّه انّهم لمنكم باين بيان كه آنها فرقه جداگانه هستند و بعضى از جنس بعض ديگرند سنخيّت با مسلمانان ندارند بدليل آنكه امر ميكنند بكفر و معاصى و قبائح عقليه و نهى مى‌كنند از ايمان و اطاعت و مصالح عامّه و قبض يد دارند يعنى بخيل و ممسك و لئيمند و غافل از ذكر خدايند لذا خداوند هم آنها را از فضل و رحمت رحيميّه خود محروم فرموده در توحيد و عياشى ره از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه يعنى فراموش نمودند خدا را در دار دنيا و اطاعت ننمودند از او پس فراموش نمود خدا آنها را در آخرت يعنى حاصل نشد براى آنها از ثواب او نصيبى پس گشتند فراموش شدگان از هر خير و عياشى ره از امام باقر (ع) نقل نموده كه ترك كردند اطاعت خدا را پس ترك كرد خدا آنها را يعنى آنها را بحال خودشان واگذاشت چون عروض نسيان بر خدا محال است و براى مراعات ازدواج در كلام اين طور تعبير شده است و آنها كاملند در تمرد و بيرونند از دائره خير و خداوند بآنها و كفار ظاهرى وعده آتش جهنم داده و همان آتش بس است براى‌

جلد 2 صفحه 599

آنها از جهت عقاب و جزا ديگر احتياج بعذاب دنيوى ندارند و دور فرموده است آنها را از رحمت خود و خوار نموده است آنانرا در نظر مسلمان و كافر و از براى آنها عذابى است در دنيا و آخرت كه بر سر آنها رحل اقامت افكنده و منفك نمى‌شود چون در دنيا هميشه متزلزل و متحيّر و از دو طرف رانده‌اند و در آخرت مخلّد در جهنمند و پس از اين خطاب بآنها فرموده ميفرمايد حال شما مانند طوائف سابقه بر شما است كه بمراتب از شما اقوى بودند و اقوام و اولادشان بيشتر بود پس چندى از لذائذ دنيا بهره‌مند شدند شما هم بهره‌مند شديد مانند آنها و وارد شديد در معاصى مانند آنها كه وارد شدند ولى اينها موّقت و مشوب بزحمت و كدورت بود و نتيجه براى آنها نداشت جز وزر و وبال و بالاخره همه را گذاردند و بحسرت رفتند و معذّب بعذاب ابد شدند و اگر عمل خيرى هم از آنها سر زده بود مانند اعمال شما باطل و بى‌ثمر شد چون با كفر و نفاق عملى قبول نميشود پس سرمايه عمر را از دست دادند و از اين تجارت جز خسارت نبردند و شما هم نخواهيد برد آيا بمنافقان و كفار نرسيده است اخبار طوائف سابقه بر آنها كه از آن جمله قوم نوح بودند كه بطوفان غرق شدند و قوم عاد كه بباد صرصر هلاك شدند و قوم ثمود كه بزلزله و صيحه آسمانى مردند و كسانيكه با حضرت ابراهيم (ع) طرف بودند مانند نمرود و لشكرش كه بتوسط پشه بدرك واصل شدند و اهل مدين كه قوم شعيب (ع) بودند و بآتش در زير ابر معذّب و نابود گشتند و اهل بلاد موءتفكه كه قوم لوط بودند و مساكن آنها واژگون و زير و زبر گرديد چنانچه در كافى از امام صادق (ع) نقل نموده و مؤتفكات بمعنى منقلبات است تمام اينها انبياء عظامى بودند كه آمدند از طرف خداوند براى هدايت و ارشاد اقوام و اهل زمان خودشان و آنها اطاعت ننمودند و باين بليّات مبتلا شدند پس اينها بايد بترسند از آنكه خداوند با آنها هم معامله اقوام سابقه را بنمايد و تصوّر نشود كه خداوند العياذ باللّه در اين مواقع بكسى ظلم كرده است بلكه آنها خودشان ظلم نمودند بخودشان كه تكذيب نمودند انبياء عظام را و اختيار كردند كفر و عصيان را با وجود بيّنه و برهان بر حق و مستحق عقوبت شدند.

جلد 2 صفحه 600

وَعَدَ اللّه‌ُ المُنافِقِين‌َ وَ المُنافِقات‌ِ وَ الكُفّارَ نارَ جَهَنَّم‌َ خالِدِين‌َ فِيها هِي‌َ حَسبُهُم‌ وَ لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُقِيم‌ٌ (68)

وعده‌ فرموده‌ خداوند بجميع‌ منافقين‌ و منافقات‌ و جميع‌ طبقات‌ كفار ‌را‌ آتش‌ جهنم‌ ‌را‌ ‌که‌ هميشه‌ ‌در‌ ‌آن‌ آتش‌ ابد الاباد باشند و همين‌ وعده‌ آتش‌ ‌آنها‌ ‌را‌ كافي‌ ‌است‌ و ‌آنها‌ ‌را‌ لعن‌ فرموده‌ و ‌از‌ مقام‌ قرب‌ دور انداخته‌ و مختص‌ بآنها ‌است‌ عذاب‌ ثابت‌ ‌غير‌ زائل‌.

وَعَدَ اللّه‌ُ ‌اينکه‌ وعد وعيد ‌است‌ زيرا وعده‌ آتش‌ ‌است‌ المُنافِقِين‌َ وَ المُنافِقات‌ِ و ‌لو‌ جمع‌ محلي‌ بلام‌ افاده‌ عموم‌ دارد لكن‌ بقرينه‌ عقليه‌ و شرعيه‌ مخصوص‌ ‌به‌ آنهايي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌با‌ حال‌ نفاق‌ ‌از‌ دنيا روند ‌از‌ روي‌ تقصير نه‌ قصور، و همچنين‌ و الكفار ‌که‌ جميع‌ طبقات‌ كفار ‌را‌ شامل‌ ‌است‌ و ملحق‌ بكفار هستند كساني‌ ‌که‌ بي‌ايمان‌

جلد 8 - صفحه 263

‌از‌ دنيا روند و ‌لو‌ اسم‌ اسلام‌ روي‌ ‌آنها‌ ‌باشد‌ بدليل‌ (و ‌من‌ جحدكم‌ كافر) جامعه‌ كبيره‌ نار جهنّم‌ مجرد نار نيست‌ بلكه‌ عذابهاي‌ جهنم‌ بسيار ‌است‌ حميم‌، غساق‌ مقامع‌ ‌من‌ حديد، زقوم‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ ‌در‌ آيات‌ شريفه‌ قرآن‌ اشاره‌ فرموده‌ خالِدِين‌َ فِيها ‌که‌ تمام‌ شدن‌ و مدت‌ ندارد هي‌ ‌آن‌ آتش‌ حسبهم‌ ‌براي‌ عذاب‌ ‌آنها‌ كافي‌ و وافي‌ ‌است‌ وَ لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ لعن‌ طرد و دوري‌ ‌از‌ رحمت‌ ‌است‌ ‌که‌ بوي‌ ‌آن‌ بمشام‌ ‌آنها‌ نميرسد مقابل‌ صلوات‌ ‌است‌ ‌که‌ وعده‌ بمؤمنين‌ داده‌ ‌شده‌ أُولئِك‌َ عَلَيهِم‌ صَلَوات‌ٌ مِن‌ رَبِّهِم‌ بقره‌ ‌آيه‌ 152 وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُقِيم‌ٌ ‌که‌ شامل‌ جميع‌ انحاء عذاب‌ ميشود و مقيم‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد ‌در‌ جاي‌ ديگر وَ لا يُخَفَّف‌ُ عَنهُم‌ فاطر ‌آيه‌

]

(آیه 68)- در این آیه مجازات شدید و دردناک آنها، بیان شده است، می‌فرماید: «خداوند مردان و زنان منافق و همه کفار و افراد بی‌ایمان را وعده آتش جهنم داده» (وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ).

همان آتش سوزانی که: «جاودانه در آن خواهند ماند» (خالِدِینَ فِیها).

و «همین یک مجازات (که تمام انواع عذابها و کیفرها را در بر دارد) برای آنها کافی است» (هِیَ حَسْبُهُمْ).

و به تعبیر دیگر آنها نیاز به هیچ مجازات دیگری ندارند، زیرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانی و روحانی وجود دارد.

و در پایان آیه اضافه می‌کند: «خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب همیشگی نصیبشان نموده است» (وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ).

بلکه این دوری از خداوند، خود بزرگترین عذاب و دردناکترین کیفر برای آنها محسوب می‌شود.